Nilaje beršeste 1990, sas le Romen baro inepos, bo pes kerdža peršo baro festivalis savo sikhadža e romaňi kultura avke, sar la likeren o Roma.
Kada festivalis sas kerdo Brnoste, leskero nav sas Romfest, u bari buči pre leskeri organizacija kerde o manuša khatal e Rojka, o poslanci khatal e Česká národní rada JUDr. Milan Tatár, Ing. Karel Holomek, Dezider Balog, Ondřej Giňa the o Zdenek Guži. O JUDr. Emil Ščuka sas angluno, ko pre kada baro inepos andža le presidentos Václav Havel, savo avľa maškar o Roma dži andre lengero kher u diňa len bari pačiv.

Kada sas andre romani historija igen baro nevipen, bo angomis mek šoha o presidentos maškar o Roma naavľas. Jekhetanes la Rojkaha kerdžas o festivalis romaňi agentura Romart, savi lidžalas le Ščukaskero phral, o Milanis. Šaj pes phenel, kaj kajso romano festivalis mek andre Evropa nasas, u Romfest ačhila andre kadi buči sar mekfeder romani kulturno iniciativa dži adadžives. So kampel te dikhel hin koda, kaj o Roma sikhade peskere bare dispoziciji pre koda, sar džanen te organizinel, te kisitinel vareso kajso baro sar sas o internacionalno romano festivalis. Imar ča kada, kaja pro Romfest avle te dikhel talam 10 000 Roma pal o Čechi the Slovensko. Angle kajci manuša kampla te kerel igen bari buči pal savore seri, pro trin džives. Te bašavel avle o Roma kheral the andal aver phuva, u kada sas bari organizačno buči, savi kerdža o Milan Ščuka peskere manušenca.
Kamp kia te phenel koda, kaj akor sas e situacija kajsi, kaj o skini džanas pro Roma všadzi, kaj len chudenas. Sas baro riziko andre koda, kaj o skini šaj hazdle varesavo konfliktos, savo uľahas tragiko, u savoro sas organizimen avke, kaj pes naačhiľa ani koda nekcikneder konfliktos tel cala trin dživesa. Aver so kampel te phel hin koda, sar džalas o programos. Le lavutaren sas bari dzeka te sikavel le Romenge koda mekfeder so džanenas. Savore lavutara sas fantasticka, u the o president Havel phendža, kaj mek nazadžidžiľa kajso šukariben, sar prindžardža pro Romfest. Andal e Jugoslavija avľa te giľavel e Esma, u lakero giľavipen sas fantasticko. Subora andal e Rusiko the aver phuva sikade le Romenge andre Československo, sar dživel e romani kultura avrether, u savo baro barvalipen hin le Romen andre peskeri jekhetani duma, kultura the tradiciji.
Kaleha o Roma šaj keren baro baripen, u sikaven avre nipen, sar maškar peste šaj dživen andre pačiv. Adadžives hin avke, kaj kajso romano festivalis o Roma nakeren, e romani kultura len andro vasta o gadže, u o Roma phiren te dikhel pro Khamoro. So mek musaj te phenl pro agor hin koda, hoj beršeste 1990 mek o Roma džanenas te vakerel romanes.

Dezider Giňa