Pal amari romaňi čhib pes vakerel, kaj hiňi bari šukar, barvaľi, kaj pes pal late namušinas te ladžal, kaj šaj keras andre late baripen. Hin oda baro čačipen, aľe avka vakeren ča ola manuša, so kamen le Romenge te šigitinel, the ola džene so kamen kaj e romaňi čhib te na našľol.

Ko džanel lačhes romanes te vakerel, ta imar mušindža te prindžarel, kaj pes našťi dovakerel savore Romenca bo but džene vakeren avrestar, inakhšeder. O Roma pašal o ungrike hraňici pes phares dovakeren romanes le Romenca pal o vichodos, hijaba hoj dživen jekhetane pro Čechi. Hin len, aľe bari bacht, akor sar peske naachaľon ta šaj pes dovakeren slovaňika, abo čechika. Kale duj čhiba hine sar pheňa, but pre peste maren, maj dičhon avri sar jekh, ta the aver. Kada našťi te phenel pal amari romaňi čhib, avrestar vakeren o vlachike Roma, avrestar o ungrike, zapadňara, o vichodňara, o čechika Roma u le Sintenge nane imar calkom so te achaľol. Meksa goreder hin te achaľol romaňa dumake akor sar hiňi pisimen andro romane novinky, andro romane časopisi, abo andro romane knižki.
Nane but novinara so džanen te pisinel romanes, aľe mek olendar so hin, ta dojekh pisinel inakšeder u vareko pisinel avka, kaj leske našťi te achaľol. Aver hinke pisinen nalačhes anglo da, kaj naskloňinen, aňi načasinen, hin lenge jekh andre savo rodos pisinen, či andro muršikano, abo andro džuvľikano. Pal lengro pišišagos hin te prindžarel kaj o člankos pisinde perši čechika u až paľis les prethode andre romaňi čhib. Tiž man imar rakhľom oleha, hoj pal o člankos prindžardžom kaj oda manuš ko les pisindžas, aňi nadžanel so pisindža. Meksa goreder pisinen dzektore amare basnika, varesavenge nane imar calkom te achaľol, manuš mušinel te preginel e čechiko verzija, kaj te džanel so kamľa o basňikos te phenel. Aľe sar vakeren, ta moneki lačhes hin lenge te achaľol. Talam but manuša pre mande chana choľi anglo da so pisinav, aľe te ginena dureder ta talam mange dena korkore vaš o čačipen.
Te lava ča jekh romano lavoro, napriklad madara, ta kale lavores hin bari historija. Sar mange phenelas miri daj: „Madara,“ ta lakre jakha manca vakerenas, phenenas mange, „tu sal mro čhavo, chav tro jiloro.“ Paš oda man mek pohlaskinlas pal o šero, lelas man andre angaľi he čumidelas man. Paľis man imar nadaravas ňisostar, čujinavas bari istota, džanavas hoj pes mange ňič naačhela. Aleha kamav te phenel oda, hoj e romaňi duma hin mande andro rat, dojekh lavoro bares čujinav, hin les paš mande bari cena.
Aver pristupos ki e romaňi duma hin varesaven lingvisten so sikhľile amari čhib, džanen moneki lačhes te vakerel, aľe načujinen amara dumaha avka sar amen o Roma. Aľe musaj te phenel kaj amara dumake šigitinen, den la godži, vazden la upre, keren lake e gramatika, den andro poradkos o pravopisis. Kamen kaj amari duma te ačhel žužo romaňi, nakamen andre te thovel cudze lava, napriklad roden lava sar te phenel občanos, premjeris, supermarketos, abo seknd hend. U sar roden neve lava ta keren len le romanendar, napriklad: občanos – themutno, themeskero, ňiposkero, kheratuno. Sa bi avelas mištes, aľe me phenav kaj aňi jekh lav nane ajso presno kaj leske te achaľuvav avka sal le laveske občanos.
Me duminav avka: te imar kamas te thovel kole neve lava andre amari čhib so kamen o lingvisti, ta raňeši mi ačhel o phure občan – občanos. U te kamas te rakhel nevo lav pro občanos, ta me mange gondoľinav kaj bi avelas nekhfeder talam te thovel calone themutneskro lav, občanoscitizen. Avka hin pisimen andro pasos, the andre aver mezinarodna ľila, the dokumenti. U kola neve lava napriklad premjeris, supermarketos abo seknd hend bi kamenas te ačhel avka sar hine bo oda hin tiž themutne (mezinarodne) lava.
U so kaleha savoreha kamav te phenel? Amari romaňi čhib hin moneki šukar, nakampel la te džungaľarel. Šoha ňigda mange naavla pre kedva o titulos andro romano časopisis Romano voďi, aľe te avela Romaňi voďi, ta pre kada priačhav. Sar šunav te vakerel phure manušen, ta o jilo mange pukinel, amari duma, amari čhib, hin bari rajkaňi, paťivaľi, barikaňi, ajsi hin pro svetos ča jekh amen le Romen.

Gejza Horváth